[243] เอวํ มหาปถวิํ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถารยนฺโต วิย จ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาโณ สตฺถา สุตฺตนฺตภาชนีเย นิคฺคณฺฐิํ นิชฺชฏํ ปจฺจยาการํ นานาจิตฺตวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา น เกวลํ อยํ ปจฺจยากาโร นานาจิตฺเตสุเยว โหติ, เอกจิตฺเตปิ โหติเยว, ตสฺมา อภิธมฺมภาชนียวเสน เอกจิตฺตกฺขณิกํ ปจฺจยาการํ นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโรติอาทินา นเยน มาติกํ ตาว ฐเปสิฯ เอวํ ฐปิตาย ปน มาติกาย –

อวิชฺชาทีหิ มูเลหิ, นว มูลปทา นว;

นยา ตตฺถ จตุกฺกานิ, วารเภทญฺจ ทีปเยฯ

ตตฺรายํ ทีปนา – เอตฺถ หิ อวิชฺชาสงฺขารวิญฺญาณนามฉฏฺฐายตนผสฺสเวทนาตณฺหาอุปาทานปฺปเภเทหิ อวิชฺชาทีหิ นวหิ มูลปเทหิ อวิชฺชาทิโก, สงฺขาราทิโก, วิญฺญาณาทิโก, นามาทิโก, ฉฏฺฐายตนาทิโก, ผสฺสาทิโก, เวทนาทิโก, ตณฺหาทิโก, อุปาทานาทิโกติ อิเม นว มูลปทา นว นยา โหนฺติฯ

เตสุ โย ตาว อยํ อวิชฺชาทิโก นโย, ตตฺถ ปจฺจยจตุกฺกํ, เหตุจตุกฺกํ, สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ, อญฺญมญฺญจตุกฺกนฺติ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โหนฺติฯ ยถา เจตฺถ เอวํ เสเสสุปีติ เอเกกสฺมิํ นเย จตุนฺนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน ฉตฺติํส จตุกฺกานิฯ ตตฺถ เอเกเกน จตุกฺเกน จตุนฺนํ จตุนฺนํ วารานํ สงฺคหิตตฺตา จตุนฺนมฺปิ จตุกฺกานํ วเสน เอเกกสฺมิํ นเย โสฬส โสฬส วาราติ จตุจตฺตาลีสาธิกํ วารสตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

1. ปจฺจยจตุกฺกํ

ตตฺถ ยเทตํ สพฺพปฐเม อวิชฺชามูลเก นเย ปจฺจยจตุกฺกํ, ตสฺมิํ ปฐโม นามรูปฏฺฐาเน นามสฺส, สฬายตนฏฺฐาเน ฉฏฺฐายตนสฺส จ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺณองฺคทฺวยยุตฺโต ทฺวาทสงฺคิกวาโร นามฯ ทุติโย นามรูปฏฺฐาเน นามสฺเสว, สฬายตนฏฺฐาเน จ น กสฺสจิ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต เอกาทสงฺคิกวาโร นามฯ ตติโย สฬายตนฏฺฐาเน ฉฏฺฐายตนสฺส วุตฺตตฺตา ปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต ทฺวาทสงฺคิกวาโร นามฯ จตุตฺโถ ปน ปริปุณฺณทฺวาทสงฺคิโกเยวฯ

ตตฺถ สิยา – อยมฺปิ ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโสติ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺเณกงฺคยุตฺโตเยวาติ? น, ตสฺส อนงฺคตฺตาฯ ผสฺโสเยว เหตฺถ องฺคํ, น ฉฏฺฐายตนํฯ ตสฺมา ตสฺส อนงฺคตฺตา นายํ อปริปุณฺเณกงฺคยุตฺโตติฯ

อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐน , ทุติโย ปจฺจยวิเสสฏฺเฐน, ตติโย คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ วเสน, จตุตฺโถ โอปปาติกสตฺตานํ วเสน คหิโตฯ ตถา ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐน, ทุติโย ปจฺจยวิเสสฏฺเฐน, ตติโย อปริปุณฺณายตนวเสน, จตุตฺโถ ปริปุณฺณายตนวเสน คหิโตฯ ตถา ปฐโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเฐน, ทุติโย มหานิทานสุตฺตนฺตวเสน (ที. นิ. 2.95 อาทโย), ตติโย รูปภววเสน, จตุตฺโถ กามภววเสน คหิโต’’ติฯ

ตตฺถ ปฐโม อิเมสุ ทุติยาทีสุ ตีสุ วาเรสุ น กตฺถจิ น ปวิสตีติ สพฺพสงฺคาหิโกติ วุตฺโตฯ เสสานํ วิเสโส ปรโต อาวิภวิสฺสติฯ ตสฺสาวิภาวตฺถํ –

ยํ ยตฺถ อญฺญถา วุตฺตํ, อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหิํ;

ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺส, ตํ สพฺพมุปลกฺขเยฯ

ตตฺรายํ นโย – อวิเสเสน ตาว จตูสุปิ เอเตสุ สุตฺตนฺตภาชนิเย วิย สงฺขาราติ อวตฺวา สงฺขาโรติ วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ? เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาฯ ตตฺร หิ นานาจิตฺตกฺขณิโก ปจฺจยากาโร วิภตฺโตฯ อิธ เอกจิตฺตกฺขณิโก อารทฺโธฯ เอกจิตฺตกฺขเณ จ พหู เจตนา น สนฺตีติ สงฺขาราติ อวตฺวา สงฺขาโรติ วุตฺตํฯ

ปฐมวาเร ปเนตฺถ เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺนธมฺมสงฺคหณโต สพฺพฏฺฐานสาธารณโต จ รูปํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นาม’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ ตญฺหิ เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺนํ สพฺพฏฺฐานสาธารณญฺจ, น กตฺถจิ วิญฺญาณปฺปวตฺติฏฺฐาเน น ปวตฺตติฯ ยสฺมา จ เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺโน เอโกเวตฺถ ผสฺโส, ตสฺมา ตสฺสานุรูปํ ปจฺจยภูตํ อายตนํ คณฺหนฺโต สฬายตนฏฺฐาเน ‘‘นามปจฺจยา ฉฏฺฐายตน’’นฺติ เอกํ มนายตนํเยว อาหฯ ตญฺหิ เอกสฺส อกุสลผสฺสสฺส อนุรูปํ ปจฺจยภูตํฯ กามญฺเจตํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตํ, เหตุผลวิเสสทสฺสนตฺถํ ปน องฺคปุณฺณตฺถญฺจ ปุน อิธ คหิตํฯ ตตฺร หิ เอตสฺส วิเสเสน สงฺขาโร เหตุ, อวิเสเสน นามํ ผลํฯ อิธ ปนสฺส อวิเสเสน นามํ เหตุ, วิเสเสน ผสฺโส ผลนฺติฯ โสกาทโย ปน ยสฺมา สพฺเพ เอกจิตฺตกฺขเณ น สมฺภวนฺติ, สพฺพสฺมิญฺจ จิตฺตปฺปวตฺติฏฺฐาเน เจว จิตฺเต จ น ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา น คหิตาฯ

ชาติชรามรณานิ ปน อจิตฺตกฺขณมตฺตานิปิ สมานานิ จิตฺตกฺขเณ อนฺโตคธตฺตา องฺคปริปูรณตฺถํ คหิตานิฯ เอวํ ตาเวตฺถ ‘ยํ อญฺญถา วุตฺตํฯ ยญฺจ อวุตฺตํ’ ตํ เวทิตพฺพํฯ

ยํ ปเนตฺถ อิโต ปเรสุ วาเรสุ วุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ปน วาเร โย โย วิเสโส อาคโต, ตํ ตํ ตตฺถ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสามฯ

‘ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺสา’ติ เอตฺถ ปน สงฺขารสฺส อวิชฺชา สมฺปยุตฺตธมฺมสาธารเณหิ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉหิ เหตุปจฺจเยน จาติ สตฺตธา ปจฺจโยฯ ตตฺถ ยสฺมา ปรโต เหตุจตุกฺกาทีนิ ตีณิ จตุกฺกานิ อวิคตสมฺปยุตฺตอญฺญมญฺญปจฺจยวเสน วุตฺตานิ, ตสฺมา อิธ ตานิ อปเนตฺวา อวเสสานํ วเสน อวิชฺชา สงฺขารสฺส จตุธา ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ

สงฺขาโร วิญฺญาณสฺส สาธารเณหิ ฉหิ, กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ อฏฺฐธา ปจฺจโยฯ อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ปญฺจธาฯ วิญฺญาณํ นามสฺส สาธารเณหิ ฉหิ, อินฺทฺริยาหาราธิปตีหิ จาติ นวธาฯ อิธ ปน ตโย อปเนตฺวา ฉธาฯ นามํ ฉฏฺฐายตนสฺส สาธารเณหิ ฉหิฯ กิญฺจิ ปเนตฺถ อธิปติปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจยาทีหีติ อเนกธาฯ อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ติธา จตุธา ปญฺจธา วาฯ ฉฏฺฐายตนํ ผสฺสสฺส ยถา วิญฺญาณํ นามสฺสฯ เอวํ ผสฺโส เวทนาย สาธารเณหิ ฉหิ อาหารปจฺจเยน จาติ สตฺตธาฯ อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา จตุธาฯ เวทนา ตณฺหาย สาธารเณหิ ฉหิ ฌานินฺทฺริยปจฺจเยหิ จาติ อฏฺฐธาฯ อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ปญฺจธาฯ ตณฺหา อุปาทานสฺส, ยถา อวิชฺชา สงฺขารสฺสฯ เอวํ อุปาทานํ ภวสฺส สาธารเณหิ ฉหิ มคฺคปจฺจเยน จาติ สตฺตธาฯ อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา จตุธาฯ ภโว ชาติยา, ยสฺมา ชาตีติ อิธ สงฺขตลกฺขณํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ปริยาเยน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโยฯ ตถา ชาติ ชรามรณสฺสาติฯ

เย ปน เอวํ วทนฺติ – ‘‘อิมสฺมิํ จตุกฺเก สพฺเพสมฺปิ สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทโย สหชาตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ

สหชาตปจฺจยวเสเนว หิ ปฐมวาโร อารทฺโธ’’ติ, เต ภวาทีนํ ตถา อภาวํ เสสปจฺจยานญฺจ สมฺภวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ น หิ ภโว ชาติยา สหชาตปจฺจโย โหติ, น ชาติ ชรามรณสฺสฯ เย เจเตสํ สงฺขราทีนํ อวเสสา ปจฺจยา วุตฺตา, เตปิ สมฺภวนฺติเยวฯ ตสฺมา น สกฺกา ฉฑฺเฑตุนฺติฯ เอวํ ตาว ปฐมวาเร ยํ ยตฺถ อญฺญถา วุตฺตํ, อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหิํ, ยญฺจ ยถา ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตํ เวทิตพฺพํฯ ทุติยวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปน วิเสโส – ทุติยวาเร ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วตฺวา สฬายตนฏฺฐาเน น กิญฺจิ วุตฺตํ, ตํ กิมตฺถนฺติ? ปจฺจยวิเสสทสฺสนตฺถญฺเจว มหานิทานเทสนาสงฺคหตฺถญฺจฯ ผสฺสสฺส หิ น เกวลญฺจ ฉฏฺฐายตนเมว ปจฺจโย, เวทนากฺขนฺธาทโย ปน ตโย ขนฺธาปิ ปจฺจยาเยวฯ มหานิทานสุตฺตนฺเต จสฺส ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ผสฺโสติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํฯ กิํ ปจฺจยา ผสฺโสติ? อิติ เจ วเทยฺย, นามปจฺจยา ผสฺโสติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติ (ที. นิ. 2.96)ฯ เอวํ สฬายตนํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกาทสงฺคิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วุตฺโตฯ ตสฺมา อิมสฺส ปจฺจยวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อิมิสฺสา จ มหานิทานสุตฺตนฺตเทสนาย ปริคฺคหตฺถํ ทุติยวาเร ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วตฺวา สฬายตนฏฺฐาเน น กิญฺจิ วุตฺตนฺติฯ เอส ตาว ทุติยวาเร วิเสโสฯ

ตติยวาเร ปน ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ สุตฺตนฺตภาชนีเย อาคตเมว จตุตฺถมงฺคํ วุตฺตํ, ตํ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา ปจฺจยาการสฺส อิธ อยุตฺตนฺติ เจ? ตํ นายุตฺตํฯ กสฺมา? สกกฺขเณ ปจฺจยภาวโตฯ สเจปิ หิ ตตฺถ รูปํ จิตฺตกฺขณโต อุทฺธํ ติฏฺฐติ, ตถาปิสฺส ตํ วิญฺญาณํ สกกฺขเณ ปจฺจโย โหติฯ กถํ? ปุเรชาตสฺส ตาว จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส อญฺญสฺส วา ปจฺฉาชาตปจฺจเยนฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.11)ฯ สหชาตสฺส ปน จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ยถาห ‘‘จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.8)ฯ

ยทิ เอวํ, ปุริมวาเรสุ กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ ? รูปปฺปวตฺติเทสํ สนฺธาย เทสิตตฺตาฯ อยญฺหิ ปจฺจยากาโร รูปปฺปวตฺติเทเส กามภเว คพฺภเสยฺยกานญฺเจว อปริปุณฺณายตนโอปปาติกานญฺจ รูปาวจรเทวานญฺจ วเสน เทสิโตฯ เตเนเวตฺถ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ อวตฺวา ฉฏฺฐายตนนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ รูปํ ปน หทยรูปํ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปเนตสฺส ฉฏฺฐายตนสฺส นิสฺสยปจฺจเยน เจว ปุเรชาตปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหตีติ เอส ตติยวาเร วิเสโสฯ

จตุตฺถวาโร ปน โยนิวเสน โอปปาติกานํ, อายตนวเสน ปริปุณฺณายตนานํ, ภววเสน กามาวจรสตฺตานํ วเสน วุตฺโตฯ เตเนเวตฺถ ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามํ ฉฏฺฐายตนสฺส สหชาตาทีหิ, จกฺขายตนาทีนํ ปจฺฉาชาตปจฺจเยนฯ รูเป หทยรูปํ ฉฏฺฐายตนสฺส นิสฺสยปจฺจยปุเรชาตปจฺจเยหิ, จตฺตาริ มหาภูตานิ จกฺขายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคเตหิฯ ยสฺมา ปเนส เอกจิตฺตกฺขณิโก ปจฺจยากาโร, ตสฺมา เอตฺถ สฬายตนปจฺจยาติ อวตฺวา ‘‘ฉฏฺฐายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ วุตฺโตติ อยํ จตุตฺถวาเร วิเสโสฯ

เอวเมเตสํ นานากรณํ ญตฺวา ปุน สพฺเพสฺเวว เตสุ วิเสเสน ปฐมกา ทฺเว วารา อรูปภเว ปจฺจยาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อรูปภวสฺมิญฺหิ รูเปน อสมฺมิสฺสานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ ปวตฺตนฺติฯ ตติโย รูปภเว ปจฺจยาการทสฺสนตฺถํ วุตฺโตฯ รูปภวสฺมิญฺหิ สติปิ รูปสมฺมิสฺสตฺเต สฬายตนํ น ปวตฺตติฯ จตุตฺโถ กามภเว ปจฺจยาการทสฺสนตฺถํ วุตฺโตฯ กามภวสฺมิญฺหิ สกลํ สฬายตนํ ปวตฺตติฯ ตติโย วา รูปภเว เจว กามภเว จ อปริปุณฺณายตนานํ อกุสลปฺปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย วุตฺโตฯ จตุตฺโถ วา กามภเว ปริปุณฺณายตนานํฯ ปฐโม วา สพฺพตฺถคามิตํ สนฺธาย วุตฺโตฯ โส หิ น กตฺถจิ จิตฺตปฺปวตฺติเทเส น ปวตฺตติฯ ทุติโย ปจฺจยวิเสสํ สนฺธาย วุตฺโตฯ เอกาทสงฺคิกตฺตญฺเหตฺถ ผสฺสสฺส จ นามปจฺจยตฺตํ ปจฺจยวิเสโสฯ ตติโย ปุริมโยนิทฺวยํ สนฺธาย วุตฺโตฯ ปุริมาสุ หิ ทฺวีสุ โยนีสุ โส สมฺภวติ, ตตฺถ สทา สฬายตนสฺส อสมฺภวโตฯ จตุตฺโถ ปจฺฉิมโยนิทฺวยํ สนฺธาย วุตฺโตฯ ปจฺฉิมาสุ หิ โส ทฺวีสุ โยนีสุ สมฺภวติ, ตตฺถ สทา สฬายตนสฺส สมฺภวโตติฯ

เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ จตูสุปิ วาเรสุ –

ยํ ยตฺถ อญฺญถา วุตฺตํ, อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหิํ;

ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺส, ตํ สพฺพมุปลกฺขเยติฯ

คาถาย อตฺถทีปนา กตา โหติฯ

เอเตเนวานุสาเรน, สพฺพเมตํ นยํ อิโต;

วิเสโส โย จ ตํ ชญฺญา, จตุกฺเกสุ ปเรสุปิฯ

2. เหตุจตุกฺกํ

[244] ตตฺถ โย ตาว อิธ วุตฺโต นโย, โส สพฺพตฺถ ปากโฏเยวฯ วิเสโส ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – เหตุจตุกฺเก ตาว อวิชฺชา เหตุ อสฺสาติ อวิชฺชาเหตุโกฯ อวิชฺชา อสฺส สหวตฺตนโต ยาวภงฺคา ปวตฺติกา คมิกาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติ จ เอตฺตาวตา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สาธารณโต สงฺขารสฺส อวิชฺชา ปจฺจโยติ ทสฺเสตฺวา, ปุน ‘‘อวิชฺชาเหตุโก’’ติ เอเตเนว วิเสสโต อวิคตปจฺจยตา ทสฺสิตาฯ สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ สงฺขารเหตุกนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

กสฺมา ปน ภวาทีสุ เหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ? อวิคตปจฺจยนิยมาภาวโต อภาวโต จ อวิคตปจฺจยสฺสฯ ‘‘ตตฺถ กตโม อุปาทานปจฺจยา ภโว? ฐเปตฺวา อุปาทานํ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ – อยํ วุจฺจติ อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ วจนโต อุปาทานปจฺจยา จตุนฺนํ ขนฺธานํ อิธ ภโวติ นามํฯ สงฺขารกฺขนฺเธ จ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติอาทิวจนโต (ธาตุ. 71) ชาติชรามรณานิ อนฺโตคธานิฯ

ตตฺถ ยาว อุปาทานํ ตาว ชาติชรามรณานํ อนุปลพฺภนโต อุปาทานํ ภวสฺส น นิยมโต อวิคตปจฺจโย โหติฯ ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ชาตี’’ติ อาทิวจนโต สงฺขตลกฺขเณสุ ชาติยา ชรามรณสงฺขาตสฺส ภวสฺส ชาติกฺขณมตฺเตเยว อภาวโต อวิคตปจฺจยภาโว น สมฺภวติฯ